آثار پاداش و جایزه در تربیت

زیان های پاداش و جایزه در نظام تربیتی

 

با توجه به آنکه کنترل فرزند با استفاده از پاداش و جایزه ، به معنای دادن پاسخی دوست داشتنی به عملکرد کودک ، آثار و نتایجی را خواهد داشت و نیز در نظام رفتار گرایی و شرطی سازی این نوع رفتار تبلیغ میشود ، چند نمونه از آن را بررسی میکنیم:

 

۱) تبدیل هدف اصلی و برتر به گرفتن پاداش و هدف کم ارزش. 

 

مثلا میگوییم فرزند عزیزم اگر خوب درس هایت را مطالعه کنی برایت آن کتابی را که دوست داری میخرم. در اینجا هدف اصلی که یادگیری است به مرور محو و فرزند درس میخواند تا به خواسته خاص خود برسد.

 
۲) عادت و اعتیاد به دیده شدن در نگاه دیگران

هدف آن است که پاداشی را از کسی بگیرم، پس باید آنگونه باشم که آن ها میخواهند. زیرا که اگر آنگونه که خود فکر میکنم درست است باشم دیگر به پاداش نمیرسم. باید بررسی کنم که دیگران دوست دارند من را چگونه ببینند و آنگونه باشم و الا باید پاداش را فراموش کنم و چون به من گفته اند که اینگونه باش تا به پاداش برسی ، اصلا به چیز دیگری فکر نمیکنم.   متاسفانه در امتداد این نوع رفتار، فرزندمان عادت میکند خود را در عینک دیگران ببیند نه در آینه

۳)کاهش قدرت خود ارزیابی و عزت نفس

با توجه به مورد دوم ، قدرت توانایی ارزیابی فرد کاهش پیدا کرده چون خود را در نگاه دیگران ارزیابی میکند. و البته کسی که اینقدر از خود فاصله میگیرد، عزت نفسش نیز کاهش پیدا میکند. 

۴) کاهش خلاقیت

وقتی عادت کند که مسیر مشخص شده توسط دیگران را بپیماید و آنگونه باشد که دیگران میخواهند و مهمتر از آن به هدف دیگران بسنده کرده و قانع شود، خلاقیتش نیز کاهش پیدا میکند زیرا که لازمه خلاقیت انگیزه برای خاص شدن است.

* نکته مهم * لزوما همیشه همه این موارد مترتب بر پاداش و جایزه دادن نیست و با توجه به نوع رفتار (مدل تشویق و جایزه) عموما چند تا از این موارد بازخورد رفتار ما خواهد بود نه همه آن ها. 

۵) تقویت هیاجانات منفی مثل ناکامی

کودک در مسیر گرفتن پاداش ممکن است که موفق نشده و شکست بخورد. در این حال با اینکه تلاش کرده و میبایست ارزش تلاش خود را بداند. چون به پاداش و جایزه خود نرسیده مایوس شده و از ناکامی خود رنج میبرد. در ادامه چنین شکست هایی هیجانات منفی تقویت میشوند. 

۶) تقویت نتیجه محوری به جای وظیفه محوری

یکی از اصول مهم در امر تربیت تشویق به وظیفه محوری است. به آن معنا که فرد به دنبال نتیجه گرفتن نباشد، بلکه کار را از ان جهت انجام دهد که وظیفه اش است، خواه نتیجه اش مورد پسند و رضایتش باشد و خواه آن نتیجه ای که مد نظرش بوده محقق نشده باشد. 

وقتی که ما جایزه را وارد کار میکنیم، کودک برای گرفتن جایزه و پاداش کار را انجام میدهد و دیگر به عنوان اصل کار و مسئولیت نیست و صرفا برای رسیدن به جایزه و پاداش تلاش میکند. 

در نتیجه نتیجه و پاداش محور و مبنای انجام آن کار میشود. 

حال اگر راهی ساده تر پیدا کند تا به پاداش برسد، مسئولیت را رها کرده و صرفا برای رسیدن به پاداش و جایزه تلاش میکند. 

 

و در نهایت نتیجه جای اصل ماجرا یعنی وظیفه را میگیرد. 

 

۷) کاهش انگیزش درونی

با توجه به اینکه ما محرک و تشویق کننده کودک جهت انجام آن کار و مسئولیت هستیم و خود کودک احساس نیاز نکرده و خود با انگیزه درونی آن کار را آغاز نکرده است. کودک سوق پیدا میکند به این امر که خود به نیاز ها پاسخ نگوید بلکه منتظر درخواست و تشویق دیگران باشد تا کاری را انجام و مسئولیتی را شروع کند. 

 

گاها کودک خود به مسئولیت روی آورده و با انگیزه درونی کارش را انجام میدهد و ما صرفا جهت تشویق و سرعت بخشیدن به عملکردش وارد کار شده و او را مورد تشویق خود قرار میدهیم. اشتباه ما اینجا بزرگتر بوده زیرا که ما به جای سوق دادن کودک به نیاز ها و درخواست های درونی خودش، او را با اینکه شروع کار با خودش بوده به سمت یک خواست خارجی سوق میدهیم. 

 

به مرور چنین کودکی انگیزه درونی خود را به صورت کلی از دست خواهد داد. 

 

۸) انحراف توجه به یادگیری به گرفتن پاداش

 

در مواردی که هدف یادگیری است مثل درس خواندن. کودک به جای توجه به هدف اصلی، صرفا به هدف کاذب ما یعنی پاداش توجه میکند و به مرور توجه اش از یادگیری سلب و اگر بداند که با یادگیری و تلاش کمتر به جایزه و پاداش خود میرسد. از تلاش و اهتمام خود خواهد کاست و البته در هر دو حالت کیفیت و بازدهی کم میشود. 

 

 

*** نکته مهم دیگری که میبایست به آن توجه شود آن است که ما گاها فکر میکنیم که منظور ما از پاداش و جایزه موارد محسوس و مادی است در حالی که تشویق های زبانی و حتی توجه ما در این دایره قرار میگیرد. 

و این نکته بسیار لطیفی در امر تربیت میباشد. 

 

نتیجه کلی

 

با اینکه مواردی مانند جایزه ، پاداش و به صورت کلی تشویق آثار بعضا نامناسبی دارند اما ما آن را از فرآیند تربیت حذف نمیکنیم بلکه نگاهی به مانند استارت ماشین به آن داریم. همانطوری که یک ماشین در ابتدای حرکت خیر بلکه در زمان روشن شدن خود به استارت نیاز دارد و در ادامه مسیر، زدن استارت کار اشتباهی است. در امر تربیت نیز ما گهگاهی برای زدن جرقه هایی در فکر و قلب کودک از تشویق و پاداش به عنوان محرک اولیه استفاده میکنیم. 

 

ما میبایست در تمام برخورد های تشویقی خود، آثار و موارد بالا را در نظر بگیرند تا متوجه شویم که آیا اینجا جایگاه چنین تشویقی هست و یا خیر

و تا به نتایج بلند مدت منفی آن دچار نشویم. 

 

 

امیرحسین شاه محمدی

 

 

 

هرگونه کپی برداری همراه با ذکر منبع حلال و بدون اشکال است.